Siła roboc­za z zagranicy
Arbeits­kräf­te aus dem Ausland

„Fremd­ar­bei­ter”

W nazis­tow­skich cza­sach Niem­cy uży­wa­li pojęcia „Fremd­ar­bei­ter” [„obcy robot­ni­cy”], kie­dy mówi­li o pra­cow­ni­kach z zagra­ni­cy. W okre­sie powo­jen­nym ter­min ten służył do ukrycia fak­tu, że wyko­ny­wa­nie pra­cy w lat­ach 1939–1945 nie było dobrowolne.

„Gast­ar­bei­ter”

Pojęcie „Gast­ar­bei­ter” [„pra­cow­nik-gość”] rzad­ko było uży­wa­ne w cza­sach naziz­mu. W lat­ach 60-tych nazy­wa­no tak imi­gran­tów zarob­ko­wych. Nie­mieckie wład­ze zakła­dały, że pozo­staną oni w Niemc­zech na ogra­nic­z­o­ny czas. Pojęcie to kojar­zy się życz­li­wiej niż „Fremd­ar­bei­ter”. Chcia­no też uni­kać sko­jar­zeń z his­to­rią pra­cy przymusowej.

„Zagra­nicz­ni pra­cow­ni­cy cywilni”

Robot­ni­ków przy­mu­so­wych, któr­zy byli zatrud­nia­ni przez cywil­ne przedsię­bi­o­rst­wa lub urzę­dy, określa­no w admi­nis­trac­ji nazis­tow­skiej mia­nem „zagra­nicz­ni robot­ni­cy cywil­ni”. W ten sposób pozostało nie­jas­ne, , czy robot­ni­cy zatrud­nia­ni byli dobro­wol­nie czy pod przy­mu­sem. Zagra­nicz­ni robot­ni­cy cywil­ni rekrutowa­ni byli na poc­ząt­ku woj­ny jako och­ot­ni­cy. Wraz z prze­bie­giem woj­ny warun­ki pra­cy zagra­nicz­nych robot­ni­ków ule­gły znacz­ne­mu pogorszeniu.

„Ost­ar­bei­ter“

Mia­nem „Ost­ar­bei­ter” [„Robot­ni­cy wschod­ni”] określa­no w cza­sach naziz­mu robot­ni­ków przy­mu­so­wych z kra­jów byłe­go Związ­ku Sowieckie­go. Od 1941 r. trans­por­to­wa­no stam­tąd całe rocz­ni­ki do pra­cy przy­mu­so­wej w Rzes­zy Nie­mieckiej. Od 1942 r. „Ost­ar­bei­ter” musie­li nosić na ubra­niach odz­nakę OST. Zgod­nie z nazis­tow­ską dok­try­ną raso­wą znaj­dow­a­li się na naj­niżs­zym pozio­mie. Tyl­ko ci, któr­zy byli prześ­la­do­wa­ni jako Żyd­zi lub “Zigeu­ner” byli jes­zc­ze niżej.

Deportac­ja ze stac­ji Jan­ko­wo w Polsce do Nie­miec na robo­ty przymusowe.
Pro­pa­gan­da pho­to, March 1943
Ger­man Federal Archi­ves, image 183-J22099, pho­to: Krombach

„Model gastarbeitera”
„Gast­ar­bei­ter-Modell“

Robot­ni­cy z Włoch (do kapi­tu­lac­ji w 1943 r.), Chor­wac­ji, Sło­wac­ji, Węgier, Buł­ga­rii i Rumu­n­ii przy­by­wa­li do Nie­miec bez przy­musu. Te kra­je sprzy­mier­zo­ne były z Rzes­zą Nie­miecką. Biura rekla­mo­we w miastach i wee­ken­do­we kam­pa­nie infor­ma­cy­j­ne na wsi­ach prze­ko­ny­wały lud­zi, że pra­ca jest atrak­cy­j­na. Częs­to obiet­ni­ce rozmi­jały się z rze­c­zy­wis­tością. Po pod­pi­sa­niu umowy spec­ja­l­ne pocią­gi przy­wo­ziły pra­cow­ni­ków do Niemiec.

Rów­nież w oku­powa­nej Holan­dii ist­niały biura rekla­mo­we. Hasło brzmiało.

„Dobro­byt dla Two­jej rod­zi­ny dzię­ki pra­cy w Niemczech.
Zgłoś się do mie­js­co­we­go biura pracy”.
NIOD, beeldbankwo2, no. 193513

Rasizm
Ras­sis­mus

Oso­by poch­od­zące z Pol­ski i ze Związ­ku Sowieckie­go były szc­ze­gól­nie dys­kry­mi­no­wa­ne. „Dekre­ty pol­skie” z 8 mar­ca 1940 r. wpro­wad­ziły po raz pierws­zy obo­wią­zek ety­kie­to­wa­nia grup lud­ności: odz­nakę z literą „P”. W 1941 r. wpro­wad­zo­no „gwiazdę żydow­ską”, rok póź­niej odz­nakę „OST”. „Dekre­ty o robot­ni­kach ze Wscho­du” z 20 lut­ego 1942 r. oznac­zały wyzysk, dys­kry­mi­nac­ję i izo­lac­ję 2 milionów robot­ni­ków z daw­n­e­go Związ­ku Sowieckiego.

Robot­ni­cy z Pol­ski i Związ­ku Sowieckie­go otrzymy­wa­li gor­sze wyży­wie­nie niż Niem­cy czy inni cudzo­ziem­cy. Ich nis­kie zarobki obłożo­ne były spec­ja­l­nym podat­kiem. Nie wol­no im było opuszc­zać mie­j­s­ca pra­cy. Gesta­po mogło ich wysłać bez wyraźnych powo­dów do tzw. wychowaw­c­zych obo­zów pra­cy lub obo­zów kon­cen­tra­cy­jnych. Zaka­za­ne były wszel­kie pry­wat­ne kon­tak­ty z Niem­ca­mi. W przy­pad­ku kon­tak­tów seksu­al­nych z Niem­ca­mi kobie­ty nier­zad­ko tra­fiały do obo­zu kon­cen­tra­cy­j­n­e­go. Mężc­zyznom gro­ziła kara śmier­ci. Ponad­to zabro­nio­ne było robot­ni­kom kor­zy­sta­nie z publi­cz­nych środ­ków komu­ni­ka­c­ji lub rowerów, nie wol­no było chod­zić z Niem­ca­mi do restau­rac­ji czy do kościoła.

Odz­na­ka pol­skich robot­ni­ków przymusowych.
Doku­men­ta­ti­ons­zen­trum NS-Zwangs­ar­beit / Collec­tion Ber­li­ner Geschichtswerkstatt

Odz­na­ka „robot­ni­ków ze Wschodu”
Doku­men­ta­ti­ons­zen­trum NS-Zwangsarbeit

Jeń­cy wojen­ni i inter­nowa­ni żoł­nier­ze włoscy
Kriegs­ge­fan­ge­ne und ita­lie­ni­sche Militärinternierte

Tysiące żoł­nier­zy przy­wie­zi­o­no do Nie­miec jako jeńców wojen­nych. Zdol­ni do pra­cy zos­ta­li odesła­ni przez urzę­dy pra­cy do firm i przedsiębiorstw.

Na poc­ząt­ku nie doty­c­zyło to jeńców sowieckich. Z rasis­tow­skich powo­dów Wehr­macht trak­to­wał lud­zi z Euro­py Wschod­niej inac­zej. Rzes­za Nie­miecka w pierws­zych mie­sią­cach inwazji na Ros­ję ska­zała na śmierć gło­do­wą pra­wie 2 milio­ny sowieckich jeńców. Dopie­ro w paźd­zier­ni­ku 1941 r., kie­dy nie­miecka ofen­sy­wa zatrzy­mała się, depor­to­wa­no ich do pra­cy w Rzeszy.

8 wrześ­nia 1943 r. Włochy zakońc­zyły współ­pracę z nazis­tow­s­kim reżi­mem. Wehr­macht depor­to­wał 600 tys. włos­kich żoł­nier­zy do pra­cy w Rzes­zy Nie­mieckiej lub na oku­powanych terenach. Jako „inter­nowa­ni żoł­nier­ze włos­cy” (IMI) pozba­wi­e­ni byli ochro­ny, któ­ra przysłu­gi­wała im według międ­zy­na­r­odo­we­go pra­wa dla jeńców wojen­nych. Prze­mysł zbro­je­nio­wy czer­pał kor­zyści z tej nowej siły roboc­zej. Dzie­siąt­ki tysię­cy stra­ciło życie z powo­du gło­du, pra­cy przy­mu­so­wej, chorób i ataków bombowych.

Przy­jazd pierws­zych jeńców wojen­nych z Pol­ski na dwor­zec Ziegenhain.
Stam­tąd pies­zo do sta­la­gu Zie­gen­hain, Wrze­sień 1939.
Gedenk­stät­te und Muse­um Trutzhain

Deportac­je
Ver­schlep­pun­gen

Aby wysłać do Nie­miec jak naj­więcej pra­cow­ni­ków, nie­miec­cy oku­pan­ci wciąż zwięks­za­li pres­ję: całe rocz­ni­ki zobo­wią­za­ne były do świad­cze­nia pra­cy. W niek­tó­rych regio­nach nie­miecka admi­nis­trac­ja ustalała licz­bę pra­cow­ni­ków, a lokal­ne wład­ze musiały ich dost­ar­c­zyć. W innych regio­nach łapa­no przy­pad­ko­wych lud­zi na uli­cach i depor­to­wa­no do Nie­miec. Polscy i sowiec­cy robot­ni­cy przy­mu­so­wi trans­por­to­wa­ni byli w zam­knię­tych wago­nach towa­rowych przez wie­le dni, wia­dro w kącie służyło do załat­wia­nia potrzeb fizjologicznych.

Łapan­ka w Rot­ter­da­mie 10 i 11 lis­topa­da 1944 r. ares­z­to­wa­no w Rot­ter­da­mie ponad 50 tys. mężc­zyzn międ­zy 16 a 40 rokiem życia i depor­to­wa­no do pra­cy przy­mu­so­wej na wschod­zie Holan­dii i w Rzes­zy Niemieckiej.
NIOD, beeldbankwo2, no. 83431, pho­to: H.C.L. van der Werff – Burwinkel